ساختار شهرقلعه‌ی ارگ بم

 قلعه زیبا ی ارگ بم به عنوان بزرگترین و قدیمی‌ترین اثر خشت و گلی جهان به صورت شهری کامل تا قرن اخیر مورد استفاده بوده است ولی متاسفانه در اثر زلزله مهیب ۵ دیماه سال 1382بم به ویرانه‌ای تبدیل شد. ولی همچنان خطوط معماری آن پا برجا بوده، از این رو به بررسی پیشینهٔ تاریخی، و ویژگی‌های معماری و شهرسازی این قلعهٔ عظیم پرداخته و نوع مطالعه را مبتنی بر شناخت ویژگی‌های کالبدی این مجموعه و همچنین، بررسی ویژگی کالبدی شهرهای مشابه قرار می‌دهیم. با  ما همراه باشید تا با ساختار شهر قلعه‌ها در ایران بیشتر آشنا شوید .شهر بم در استان کرمان به فاصله تقریباً ۱۸۰ کیلومتری از مرکز استان در بخش جنوبی دشت لوت واقع شده است و در زمرهٔ شهرها و مناطق بزرگ کشاورزی کرمان به شمار می‌آید. این شهر در شرق استان واقع شده و از شمال به کرمان و لوت، از جنوب به جبال بارز و جیرفت، از شرق به سیستان و بلوچستان و از غرب به بافت و بردسیر محدود است. ارتفاع شهر از سطح دریای آزاد ۱۰۷۹ متر است. قلعهٔ تاریخی ارگ در شمال این شهر قرار دارد.

تاریخچه معماری قلعه شهرها  

معماری قلعه‌ای، معماری ویژه ای است که کاربردهای مختلفی داشته و از ویژگی‌های کهن تمدن ایرانی در فلات آسیای مرکزی و خاور نزدیک است. هرتسفلد، رئیس اسبق حفاری در ایران، سوابق این معماری را تا نیمهٔ دوم هزارهٔ قبل از میلاد دنبال کرده است. سابقهٔ ده مستحکم یا قلعه وار به شکل مربع را در دو هزار و پانصد تا سه هزار سال پیش  می‌توان جستجو کرد. در دوره هخامنشیان و پس از آن در دوران اسکندر مقدونی و سلوکیان نیز نمونه‌های فراوان آن در ایران وجود داشته است. این شیوهٔ ساختمانی توسط سغدیان به سایر نقاط جهان و از جمله ماوراءالنهر و آسیای شرقی منتقل شد.

نارین قلعه یزد 

ارگ بم 

حوادث تاریخی 

اطلاعات چندانی از تاریخ ساخت این بنای عظیم در دست نیست ولی جهانگردان و سفرنامه‌نویسان بسیاری از این مکان عبور کرده و اطلاعاتی را ارائه داده‌اند که از میان تمامی سفرنامه‌نویسان تنها حمدالله مستوفی است که به کرم هفتواد و داستان آن در شاهنامه (۱۳۹۹: ۱۹۷۵) اشاره می کند .(کرم هفتواد درآنجا بترکد، بدان سبب آن را بم خواندند. قلعهٔ حصین دارد و هوایش از جیرفت خوشتر است و به گرمی مایل است». (نیزنک: اعتمادالسلطنه، ۱۳۹۷: ۹۷۳) بنابر شاهنامه، مردم بم قبل از شورش هفتواد، نامی  که از حکام دست‌نشانده اشکانی بوده است، مردمی بی‌چیز و فقیر بوده‌اند و در محلی که فردوسی به نام کجاران یاد کرده و احتمالاً معروف به کلالان بوده است، سکونت داشته‌اند.

زشهر کجاران به دریای پارس      چو گوید زبالا و یغمای پارس                  (فردوسی)

شورش هفتوا در کلالان برحاکم مستبد و به قدرت رسیدن وی، احداث بنای دژی به نام کلال را در پی داشته است. هفتواد که قدرتی به دست آورده، به سپاه اردشیر نیز حمله می برد و پس از چند جنگ و گریز و شکست سپاه وی، در سومین نبرد، اردشیر بر هفتواد غلبه می کند. قلعهٔ کلال به دستور اردشیر ویران و دژی دیگر در آنجا بنا می‌شود و آتش مقدس را بر فراز آن می‌افروزند. از مجموعهٔ مباحث فوق چنین برمی آید که پس از شکست هفتواد به دست اردشیر، بنای جدیدی در محل قبلی در کلالان (کاجاران) به دستور او ایجاد می‌شود. اردشیر که خود مؤسس سلسلهٔ ساسانیان است، قبل از آن حاکم فارس و از دست‌نشاندگان و حکام  پارتی (اشکانی) بوده است. این امر و نیز یافتن سکه‌هایی به نام هفتواد در محل قلعه دختر کرمان، نشانگر آن است که وی حاکم دست‌نشانده اشکانی نیز بوده است. از طرف دیگر، می‌توان سنگ‌بنای اولیه ارگ را حداقل به اواخر دوره پارت و اوایل دورهٔ ساسانیان نسبت داد. شایان ذکر است که وجود نام‌های کلالان، کجاران، کزاران و غیره در شاهنامه و سایر منابع در خصوص محله قلعه و همچنین، وجود محله کوزران در کنار ارگ فعلی نیز می‌تواند شاهدی بر تطبیق قلعهٔ کلالان با قلعه ارگ باشد.

عکس هوایی ارگ بم قبل از زلزله 

ویژگی‌های شهر در دوران اشکانیان و ساسانیان

پارت‌ها کلاً شهرهای خود را طوری می‌ساختند که کاملاً قابل دفاع باشند، بنابراین، در ساخت استحکامات شهر و قلعه و خندق دارای تجربهٔ فراوان بودند و ازآنجا که اوضاع ایران در آن دوران نظیر اوضاع اروپا در قرون وسطی بوده است، شهرها نه تنها در برابر هجوم بیگانگان بلکه در برابر فئودال‌های سرکش و مخالفان و سلاطین نیز می بایست از خود دفاع می‌کردند. بنابراین، استحکامات مقر حاکم در کل و مجزا بودن محل زندگی او به نحوی که کاملا قابل دفاع باشد، از اهمیت زیادی برخوردار بود. شهرهای ایران در دوران ساسانیان از کهندژ و شارستان تشکیل می‌شدند. البته این مطلب درباره‌ی شهرهایی که ویژگی جغرافیایی دیگری داشته اند مثلا شهر بندرها به گونه ای دیگر بود. کهندژ قلعه‌ای بود که کاخ یا ارگ حاکم را دربرمی گرفت و دارای برج و بارو و خندق و دروازه بوده است. این قسمت معمولاً از بقیهٔ شهر جدا بوده و غالبا در بالاترین نقطه آن قرار داشته است و این بدان دلیل است که حاکم یا پادشاه هم باید در مقابل مخالفان داخلی خود و هم در مقابل دشمنان خارجی مصون بماند و این هدف عامل اصلی در طراحی محل زندگی حاکم بوده است. شارستان، محل زندگی مردم معمولی و پیشه‌وران و صنعت‌گران و غیره بود. پیشه‌وران اگر کارگاهی داشتند، غالباً در همان محل زندگی آنها تلفیق می‌شد. در شهرهای ساسانی حداقل چهار دروازه پیش‌بینی می‌شد که با چهار جهت اقلیمی تطبیق داشته است که این امر با جهان‌بینی ساسانیان ارتباطی مستقیم دارد. در دوران اسلامی به این شهرها بخشی به نام ربض افزوده شد که محل استقرار مسلمانان بود. در دوران ساسانی وقتی تجار با کاروان‌های خود به حصار شهر نزدیک می‌شدند، مقابل دروازهٔ اصلی شهر اتراق می کردند و اهالی شهر از دروازه خارج می شدند و گاهی کالایی می‌خریدند(کاردم دروازه  یا همان بازاربوده) بنابراین ویژگی‌هایی که در شکل‌گیری قلعهٔ ارگ مؤثر بوده اند، از این قرار است: ۱. عوامل اقلیمی دفاعی (انتخاب محل) ۲. برج، بارو، خندق و امکانات دفاعی و نظامی۳. امکانات تأمین آب۴- ایمنی محل زندگی حاکم ۵. عواملی مذهبی

عکس هوایی شهر قلعه خورانق  خورانق 

شهر قلعه‌ی تاریخی مورچه خورت

عوامل اقلیمی دفاعی 

محل احداث قلعه به سنت پیشینیان (مادها، پارتیان) روی تپه‌ای بلند از جنس سنگ خارا انتخاب شده است. قرار گرفتن قلعه بر بلندی در منطقه‌ای کویری، ضمن دشواری دسترسی برای دشمنان، تسلط بیشتر برمناطق اطراف را برای ساکنان قلعه و همچنین گارد حفاظتی، امکان‌پذیر می‌ساخته و طریق اولی، قرارگرفتن کاخ حاکم و مقر حکومت در بالاترین نقطه آن، اشراف ارگ حکومتی را بر سایر قسمت‌های ارگ که همگی در سطوحی پایین‌تر قرار می گرفته‌اند، مشخص می‌کرده است. ارگ حکومتی برقلهٔ تپهٔ مذکور واقع و با مسیرهای دسترسی به مقر حاکم از برج و باروی دوم با شیب‌های تند همراه می‌شد. شیب این مسیرها به نسبت نزدیک‌شدن به مقر حکومتی بیشتر می شدند.

نارین قلعه میبد 

ارگ بم 

امکانات دفاعی 

خندق یکی دیگر از ویژگی‌های دفاعی قلعه بوده و وجود خندقی با عرضی متغیر بین ۵ تا ۱۵ متر و عمق حدود ۴ متر است که عبور از آن و دسترسی به باروی قلعه را برای دشمنان سخت و مستلزم صرف زمان نسبتاً زیادی می کرده است. آ ب این خندق از نهری به نام نهر شهر تامین و ارتباط با قلعه نیز به وسیلهٔ تنها پلی که در مقابل در ورودی اصلی روی نهر احداث می‌شد، میسر می‌شده است. این خندق کل مجموعه ارگ، شامل کهندژ و شارستان را در برمی گیرد. پارتیان در زمینه ساختن خندق تبحربسیاری داشتند .

برج و بارو

اطراف این قلعه حصین را برج و بارویی عظیم فراگرفته است. این حصار به وسیلهٔ ۲۹ برج دیده بانی حفاظت می‌شد. دیده‌بان‌ها به فواصل مساوی قرار نگرفته اند و اصولاً جایابی آنها وابسته به فراز و نشیب سطح تپه و شکستگی‌های حصار بوده است. در بارو و برج‌های دیده‌بانی خصوصا در قسمت حاکم‌نشین، روزنه‌هایی برای دیده‌بانی با سطح مقطع ذوزنقه‌ای پیش‌بینی شده است به نحوی که تسلط دید به خارج را امکان‌پذیر و به رغم وسیع بودن این روزنه‌ها امکان عبور تیر و برخورد آن با افراد را بسیار محدود ساخته است.

 

برج و بارو ارگ بم 

دروازه‌ها

اگر چه از دروازه‌های اصلی شهر بم که قلعه ارگ بخشی از آن بوده، به جز اندک اثری، برجا نمانده است، ولی شهر ۲۶ هکتار مساحت داشته و در حصارهایی متعارف و براساس نیازهای طبقاتی و دفاعی واقع شده است. حصار اولیه شهر دارای چهار دروازه بوده، هر قلعه نیز خود دارای دروازه است. مجموعه این ویژگی‌ها به همراه سیمای پرابهت، زیبا و جذاب مجموعهٔ ارگ، برای مهاجمان از یک سو رعب انگیز و  از سوی دیگر، برای ساکنین ایمن بوده و مجموعاً از ابعاد وجودی ارگ حکایت می‌کند که همانا بناشدن براساس منطق نظامی و دفاعی در ترکیبی زیبا و هنرمندانه است.

دروازه‌ی ورودی ارگ بم

تأمین آب

 با استناد به آنچه اعتمادالسلطنه (۱۳۹۷: ۹۷۰) نقل کرده است، آب ارگ از سه حلقه چاه که اولی در وسط سنگ و در سرکوه حفر شده است، در کنار عمارت چهارفصل - دومی که پایین‌تر است (میدان توپخانه) و سومین چاه که در پایین قرار دارد (اصطبل)، تامین می‌شده است.

ایمنی مقر حاکم  

ضمن قرار گرفتن در بالاترین نقطه به سادگی و از طریق ارگ، خود به وسیلهٔ حصار و برج و بارویی از سایر بخش‌های قلعه مجزا شده است. راه‌های پیچ‌درپیچ و قرار دادن مقر فرماندهان نظامی و ایجاد راه‌های مخفی و ... حاکی از و جود تدابیر شدید ایمنی برای مقر حکومتی  است. آنچه از ابیات شاهنامه(ص ۱۹۸۳) در این مورد برمی‌آید، آن است که اردشیر پس از چند جنگ و گریز به این نتیجه رسید که با لشکرکشی نمی تواند قلعه را تسخیر کند، لذا با ترفندی دیگر در لباس تاجران به درون قلعه نفوذ کرده و پس از فریب نگهبانان و خوراندن زهر به کرم موفق به قلعه وارد شد .

مساحت کل ارگ بم قریب به ۶هکتار است و این از عجیب‌ترین قلعه‌های قدیمی ایران است که خود به اندازهٔ یک شهر کوچک است. قلعه از نظر شکل هندسی به صورت مربع مستطیل و طول آن قریب به ۳۰۰ و عرض آن ۲۰۰ متر است و مشتمل بر دو قسمت علیایی و سفلایی است.

تجزیه و تحلیل کالبدی ارگ بم

مساحت کل ارگ بم قریب به ۶هکتار است و این از عجیب‌ترین قلعه‌های قدیمی ایران است که خود به اندازهٔ یک شهر کوچک است. قلعه از نظر شکل هندسی به صورت مربع مستطیل و طول آن قریب به ۳۰۰ و عرض آن ۲۰۰ متر است و مشتمل بر دو قسمت علیایی و سفلایی است. قسمت علیا یا قسمت اول در دامنه کوه بوده و از آثار و علایم آن معلوم است که حکومت‌نشین و مرکز فرماندهی و نظامی شهر بوده و قسمت دوم یا پایین مسکن رعایا و زارعان محسوب می شده است. تنها دروازهٔ ارگ به بازاری منتهی می‌شود که نزدیک به ۹۰ متر طول دارد وآثار دکان‌های آن هنوز باقی است. در مدخل دروازهٔ دوم شهر، محوطه‌ای است که اصطبل ارگ بوده و نزدیک به دویست اسب در آن نگهداری می شده است. هنوز آخورها و حوض آب آن مقابل دروازه سوم به میدانی معروف به توپخانه متصل است و اطراف آن عمارت دوطبقه‌ی نسبتا کوتاهی ساخته شده است و ظاهراً تا چندی قبل آثار گلوله‌های دوره قاجار در آنجا دیده می‌شده است.

قسمت پنجم

مرتفع‌ترین قسمت‌ها حاکم نشین و دارالحکومه بوده است که شامل شاه‌نشین (عمارت چهارفصل) و در پشت آن نیز حمام بود. از پشت عمارت چهارفصل راهی به طرف دروازه معروف به (کتوکرام) که رو به شمال باز می‌شده است، پیش‌بینی شده و به نظر می‌رسد مخصوص فرار افراد مستقر در دارالحکومه در شرایط بحرانی بوده است.

 

بنای فعلی قلعه ارگ دستخوش تغییرات و بازسازی‌هایی در اعصار و دوران‌های مختلف شده است و آنچه مسلم است، بنایی که تا حدود یک قرن پیش قابل سکونت بوده تاثیرات معماری دورهٔ اسلامی را در خود به وفور داراست؛ اما بخش‌هایی از این قلعه را می‌توان به جرأت به پیش از اسلام نسبت داد که از همه مهمتر عمارت چهارفصلی است که در آن  کارهای مربوط به ادارهٔ شهر و صدور احکام از طرف حاکم انجام می‌شده است. این عمارت دارای سه طبقه بوده که  از نظر ویژگی‌های معماری طبقه فوقانی با طبقات تحتانی کاملاً متفاوت است. نوع مصالح به‌کاررفته، طاق بندی‌ها و فرم قوس‌ها نشان‌دهندهٔ قدمت بیشتر قسمت‌های تحتانی بوده است . ویژگی‌های این بخش ما را به یاد ویژگی‌های معماری دوره ساسانیان و با کمی احتیاط، دوره اشکانیان می‌اندازد و احتمالا بتوان آن را به دژی که به دستور اردشیر و پس از شکست هفتواد ساخته شد، مرتبط دانست .

ارگ بم پس از زلزله 

از بررسی های صورت گرفته ی  شهر پارتینسا درعشق آباد که پایتخت پارتیان بوده و دارای تمامی بخش‌های مشابه  معماری موجود در ارگ بم می‌باشد، اعم از بخش حکومتی سربازخانه و دروازه و بخش اداری  می‌توان چنین برداشت نمود که این شهر قلعه از اواخر دوره ی پارتیان و اوایل دوره ساسانیان بوده و معماری دوره‌ی پارتی شباهت بسیاری به معماری دوره ساسانی داشته و پس از اسلام تغییراتی در موتیف‌ها و تزئینات  معماری ایران ایجاد می‌شود و وجود فضاهایی که تعاریفی در دیدگاه فکری این دوره از تاریخ بوده روی معماری نیز اثر می‌گذارد. هم‌اکنون نیزنمونه‌های بسیاری از این شهر قلعه‌ها در ایران وجود دارد که نمونه‌هایی از آن درتصاویر قبل آمده است که آنها نیز از ارزش والایی در معماری ایران برخوردارمی‌باشند که شاید بسیاری از هموطنان ما از آن بی‌خبر باشند. ارگ راین یکی از این ارگ‌های خشتی می‌باشد و یا نمونه‌های بزرگی از نارین قلعه‌ها که در شهر یزد و میبد و نائین وجود دارند .

ارگ راین کرمان

ارگ راین کرمان 

خورانق

ارگ بم در طول تاریخ تا یک قرن پیش محل سکونت بسیاری از مردمان آن دیار بوده که متاسفانه به حال خود رها شده و بخش‌هایی که نیاز به استحکام داشت و بررسی‌های مواد و مصالح آن که می توانست کمک بزرگی به سرپا نگه‌داشتن این مجموعه‌ی بزرگ معماری شهری داشته باشد، نتوانست این اثر بزرگ تاریخی و معماری را از حادثه‌ی طبیعی زلزه نجات دهد . ولی با تلاش‌های مستمر، این مجموعه‌ی بزرگ از فهرست یونسکو خارج نشده و هم اکنون تلاش‌هایی را برای مرمت و اجرای مجدد بعضی بخش‌ها به عهده‌ی سازمان میراث فرهنگی گذاشته که به همراه گروه‌های مختلفی ازتیم‌های مرمتی ژاپن و ایتالیا این فعالیت‌ها ادامه دارد.

 

ارگ بم پس از زلزله